۵۴ سال از زمانی که به دعوت رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست ایران، اسکندر فیروز، نمایندگانی از ۱۸ کشور در هتل رامسر گرد هم آمدند تا درباره حفاظت از تالاب‌ها با یکدیگر همفکری کنند، می‌گذرد. نشستی که به تصویب کنوانسیون رامسر انجامید و در حال حاضر بیش از 2400 مکان به وسعت بیش از 2.5 میلیون کیلومتر مربع را در 172 کشور پوشش می‌دهد.
در واقع روز تصویب این کنوانسیون به‌عنوان روز جهانی تالاب‌ها نام‌گذاری شد؛ کنوانسیونی که نه نقطه پایان، بلکه آغازگر مسیری بود برای حفاظت از بخشی از دارایی‌های زیست‌محیطی که روز‌به‌روز بیشتر در معرض مخاطرات گسترده قرار می‌گیرند. تعریفی که در این کنوانسیون برای تالاب‌ها آمده، به‌گونه‌ای است که بتواند دریاچه‌ها، مرداب‌ها، رودخانه‌ها، دشت‌های سیلابی و به طور کلی بخش عظیمی از دارایی‌های آبی را در بر گیرد.
یکی از تعهدات کلیدی طرف‌های متعاهد این کنوانسیون، شناسایی و قرار دادن تالاب‌های مناسب در فهرست تالاب‌های با اهمیت بین‌المللی است که به فهرست رامسر نیز معروف است.
چرا تالاب‌ها مهم هستند؟
تالاب‌ها در زمره اکوسیستم‌هایی قرار می‌گیرند که از تنوع زیستی محفاظت می‌کنند. در شرایطی که نگرانی‌ها پیرامون خشکسالی و گرمایش جهانی افزایش یافته و تعداد گونه‌های در معرض انقراض بیشتر می‌شود، طبیعتاً تالاب‌ها به‌عنوان زیستگاه مناسب بخشی از این گونه‌ها اهمیتی مضاعف می‌یابند.
تالاب‌ها دارای ویژگی‌هایی هستند که سبب می‌شود مکان مناسبی برای حضور گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری، خصوصاً پرندگان آبزی باشند و در کنترل سیل، تغذیه آب‌های زیرزمینی و کاهش تغییرات آب‌و‌هوایی ایفای نقش کنند.
با وجود آن‌که پس از قرارگیری تالاب‌ها در فهرست رامسر، دولت‌ها متعهد می‌شوند از آنها محافظت کنند، اما این مسئله، اتفاقی تضمین‌شده نیست. موارد متعددی می‌تواند حیات تالاب‌ها را تهدید کند یا آنها را از گونه‌های گیاهی و جانوری خالی نگه دارد.
شکار و صید بی‌رویه و بدون مجوز در محدوده تالاب‌ها، سرازیر شدن فاضلاب صنعتی به آنها، سدسازی‌های غیرکارشناسی و قطع‌شدن حقابه تالاب‌ها، کشاورزی و برداشت آب بی‌رویه و غیر‌اصولی و… از جمله عواملی هستند که می‌توانند تالاب‌ها را با خطر نابودی مواجه سازند. شاید متأخرترین بحرانی که به تالاب‌ها ارتباط می‌یابد، مربوط به پروژه پالایشگاه پتروشیمی میانکاله باشد که در دو، سه سال اخیر موضوع رسانه‌های محیط زیستی قرار گرفته و به گفته فعالان این حوزه می‌تواند پساب‌های صنعتی این پالایشگاه، آسیب جدی به تالاب میانکاله وارد سازد. این تالاب نخستین تالاب بین‌المللی ثبت‌شده در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر است و زیستگاه گونه‌های نادر و رو به انقراض پرندگان آبزی مهاجری مثل اگرت، حواصیل، پرستو و گلاریول است. این منطقه همچنین محل تخم‌ریزی آبزیان دریای کاسپین به‌ویژه کپورماهی و ماهیان خاویاری است. هر سال یک میلیون و ۵۰۰ هزار پرنده از ۱۳۰ تا ۱۵۰ گونه مختلف و نادر به این تالاب می‌آیند.
تالاب انزلی در محاصره گیاهان مهاجم
وضعیت تالاب انزلی، یکی از زیباترین تالاب‌های ایران آن‌قدر بحرانی است که به گفته کارشناسان تنها 35 سال با نابودی کامل فاصله دارد. اما تازه‌ترین خبرهایی که از این تالاب منتشر شده، نشان می‌دهد که 35 سال رقم خوش‌بینانه‌ای به حساب می‌آید.
به گفته کارشناسان، ورود فاضلاب خانگی و پساب کشاورزی به این تالاب سبب شده تا اصطلاحاً این تالاب «پرغذا» شود و مکان مناسبی برای رشد بی‌رویه انواع گونه‌های گیاهی مهاجم باشد. از جمله این گونه‌های مهاجم می‌توان به آزولا و سنبل آبی اشاره کرد که به‌نوعی تالاب را خفه کرده و سبب فقیر شدن آن از نظر شیلاتی شده است. پوشانده شدن سطح تالاب با گیاهان مهاجم، باعث می‌شود نور و اکسیژن وارد آب نشود و نتواند به‌عنوان زیستگاه آبزیان ایفای نقش کند. کاهش یک‌متری تراز آب دریای کاسپین نیز بر بحرانی‌تر شدن وضعیت تالاب انزلی تأثیر محسوسی گذاشته است.
عوامل گوناگون طی این سال‌ها دست به دست هم داده‌اند تا عمق این تالاب که روزگاری به 10 متر می‌رسید، این روزها به کمتر از نیم متر و 20 سانتی‌متر برسد و عملاً در برخی نواحی خشک شده باشد. این تالاب که زمانی از زیبایی‌های استان گیلان به حساب می‌آمد، امروز در فهرست مونترو (فهرست تالاب‌های در معرض خطر) قرار دارد و نیازمند رسیدگی سریع و اضطراری است.
سه هامون؛ ذخیره‌گاه زیست‌کره
در سال 1990، سدسازی روی رود هیرمند سبب شد تا هامون پوزک (دهانه جنوبی) در سیستان و بلوچستان در فهرست تالاب‌های در معرض خطر کنوانسیون رامسر قرار گیرد.
همین اتفاق روی هامون صابری و هامون هیرمند واقع در سیستان و بلوچستان نیز تأثیر منفی گذاشته و این تالاب‌ها نیز به صورت مشترک، جایگاهی را در فهرست مونترو به خود اختصاص داده‌اند.
در واقع دریاچه هامون که پس از دریای کاسپین و دریاچه ارومیه، زمانی بزرگ‌ترین دریاچه کشور بود، از سه دریاچه کوچک هامون پوزک، صابری و هیرمند تشکیل می‌شود که با در معرض خطر قرار گرفتن هرسه اینها، این دریاچه هامون است که در وضعیت اضطراری قرار دارد.
هامون به عنوان هفتمین تالاب بین‌المللی جهان، یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در ایران است. یکی از مهم‌ترین دلایلی که هامون را با خشکی مواجه ساخته، مسئله حقابه ایران از رود هیرمند است که با گسترده شدن خشکسالی در سال‌های اخیر به سیستان و بلوچستان نمی‌رسد. استفاده از منابع آبی هیرمند جهت کشاورزی در افغانستان و پمپاژ و انتقال آب هامون توسط خط لوله به زاهدان و زابل برای کشاورزی، از دلایل اصلی خشک شدن هامون است. خشک شدن این دریاچه، سکونتگاه پرندگان بومی سیستان را از آنها گرفته و حیات‌شان را در این اقلیم با خطر مواجه ساخته است.
قصه پرغصه شادگان و پتروشیمی‌ها
سه تالاب شادگان، خور موسی و خور الامیه در استان خوزستان که بنا بر توافق به تالاب شادگان شناخته می‌شوند، یکی دیگر از مناطقی هستند که سایه مرگ روی سرشان سنگینی می‌کند.
این تالاب زیستگاه بیش از ۳۰ درصد از پرندگان (۱۵۴ گونه)، ۲۵ درصد از پستانداران (۴۰ گونه) و ۴۵ درصد از ماهیان کشور (۳۶ گونه ماهی مردابی و ۴۵ گونه ماهی دریایی) است.
همچنین ۱۱۰ گونه گیاهی، سه گونه دوزیست، ۹ گونه خزنده و چهار گونه میگو را در خود جای داده که با در خطر قرار گرفتن این تالاب، همه این گونه‌های گیاهی و جانوری نیز در آستانه نابودی قرار دارند. این تالاب بین‌المللی که در محاصره پتروشیمی‌ها و صنایع آلاینده قرار دارد، در کنار کشاورزی غیر‌اصولی و خشکسالی با بحران جدی مواجه شده تا زنگ خطر برای محافظت از این تالاب در کنوانسیون رامسر به صدا درآید.
آسیب سدسازی به شورگل، درگه سنگی و یادگارلو
این سه تالاب که در مجاوت یکدیگر و در استان آذربایجان غربی قرار دارند، قربانی دیگر سیاست‌های غیرکارشناسی سدسازی شده‌اند.
سد حسنلو که در حد فاصل رودخانه گدار و دریاچه ارومیه روی رودخانه گدارچای قرار دارد، نه‌تنها موجب خشک شدن سه تالاب شورگل، درگه سنگی و یادگارلو شده، بلکه به عنوان یکی از عوامل مرگ دریاچه ارومیه نیز از آن یاد می‌شود. در واقع سه تالاب یادشده، از تالاب‌های اقماری دریاچه ارومیه و سکونتگاه پرندگان آبزی از جمله فلامینگوها هستند.
تالاب کمجان و دریاچه‌های نی‌ریز؛ آوارگی پرندگان
دریاچه‌های نی‌ریز، تالاب کمجان و دریاچه بختگان در استان فارس در گذشته سه مجموعه آبی به هم مرتبط بودند که یک سیستم تالابی بزرگ را تشکیل می‌دادند.
این تالاب‌ها نقش مهمی در ذخیره‌سازی آب برای زمین‌های کشاورزی حاشیه تالاب‌ها دارند و از معدود تالاب‌های جهان هستند که در زمستان آب شیرین در سمت شرق آن و در تابستان آب‌شور در سمت غرب آن در جریان است. با این حال، به دلیل خشکسالی‌های اخیر و برداشت بی‌رویه آب، این تالاب‌ها با مشکلات جدی روبه‌رو هستند و در حال حاضر وضعیت مناسبی ندارند.
به طوری که بخش اعظم دریاچه بختگان و تالاب کمجان خشک و تبدیل به نمکزار شده است. این تالاب‌ها در گذشته محل زندگی و مهاجرت بسیاری از پرندگان آبزی و کنارآبزی بودند. از جمله این پرندگان می‌توان به انواع مرغابی، غاز، لک‌لک، عقاب تالابی و… اشاره کرد. خشک شدن بخش‌های زیادی از این تالاب‌ها، کاهش چشمگیر تعداد و تنوع پرندگان و جانوران در این منطقه را سبب شده است.
جز گریه و تاسف چه بگویم از این انسان بی فکر
بسیار جالب و آموزنده بود
عالی